αυτοεκτίμηση 22 Δεκ 2019
Η επικοινωνία στην οικογένεια και τα μηνύματα διπλού δεσμού

από την Ελευθερία Μπίκου

Σχολική Ψυχολόγος, απόφοιτος Α.Π.Θ.

Οι περισσότεροι από εμάς μεγαλώνουμε σε οικογένειες, και κάποιοι από εμάς, όσοι και όσες είμαστε γονείς, μεγαλώνουμε οικογένειες! Ένας από τους βασικούς λίθους που δομούν την οικογενειακή ζωή είναι η επικοινωνία, δηλαδή οι τρόποι με τους οποίους τα άτομα συνεννοούμαστε μεταξύ μας. Κάποιες φορές αυτή μπο­ρεί να γίνει αδιέ­ξο­δη, και να εμπλακούμε σε σχέσεις και μορφές αλληλεπίδρασης που χαρακτηρίζονται από αντιφάσεις και υπόγεια μηνύματα. Θα εξετάσουμε σήμερα μία πολύ συγκεκριμένη έννοια αυτού του είδους επικοινωνίας, το «μήνυμα διπλού δεσμού»· ένα μήνυμα που μπορεί να φέρει δυσκολίες έως και τραύμα σε κάποιο μέλος της οικογένειας.

Ο διπλός δεσμός βιώνεται όταν το παιδί (ή κάποιος ενήλικος, αλλά εμείς διαλέγουμε σήμερα να επικεντρωθούμε στα παιδιά) λαμβάνει από ένα σημαντικό πρόσωπο της ζωής του αντικρουόμενα μηνύματα, που ακυρώνουν το ένα το άλλο. Συνήθως το ένα μήνυμα δίνεται λεκτικά και το άλλο εξωλεκτικά, με τη στάση του σώματος, τις χει­ρο­νο­μί­ες, τις εκφράσεις του προσώπου, το χρώμα της φωνής. Με απλά λόγια, το παιδί αισθάνεται ότι ο γονέας:

  • λέει κάτι αλλά εννοεί ή κάνει κάτι διαφορετικό
  • ζητάει κάτι αλλά θέλει κάτι διαφορετικό.

Σε αυτήν την πιεστική συνθήκη είναι αδύνατο να ικανοποιήσει κάποιος τις παράδοξες απαιτήσεις: η επιτυχημένη απόκριση στη μία πλευρά του μηνύματος δεν μπορεί παρά να σημαίνει αποτυχημένη απόκριση στην άλλη, αντιφατική πλευρά. Ότι και να επιλέξει το παιδί φαίνεται σαν να είναι λάθος.

Photo by Daiga Ellaby on Unsplash

Ας κοιτάξουμε κάποια συγκεκριμένα παραδείγματα για να καταλάβουμε τη σύγχυση που προκαλείται:

  • ένας πατέρας συνηθίζει να επιβεβαιώνει το παιδί του λέγοντάς του πόσο έξυπνο και ικανό είναι, όταν όμως αυτό επιχειρεί μία πράξη αυτονομίας, αρχίζει να το αποθαρρύνει έμμεσα, στέλνοντάς του μηνύματα ότι δε θα τα καταφέρει.
  • μία μητέρα δηλώνει στο παιδί της «Τι να το κάνω που συγύρισες το δωμάτιό σου, αφού το έκανες μόνο και μόνο επει­δή σου είπα ότι αλλιώς δε θα έχει ώρα παιχνιδιού απόψε».
  • ένας γονιός που ενθαρρύνει το παιδί του να του μιλάει αλλά όταν τελικά το παιδί μοιράζεται αυτό που το απασχολεί, εμφανίζεται βιαστικός. Εναλλακτικά, δείχνει ενοχλημένος από τα λεγόμενα του παιδιού, αμφισβητεί την εγκυρότητα των σκέψεών του και απορρίπτει τα συναισθήματά του.
  • ένας γονιός λέει με απογοητευμένο βλέμμα και σφιγμένα δόντια στο παιδί του «δεν πειράζουν οι βαθμοί που έφερες, το σημαντικό είναι ότι κάπως προσπάθησες».
  • μία οικογένεια που κηρύσσει ανέξοδα την πίστη της σε ηθικές αξίες, ενώ τελικά δείχνει να συμπεριφέρεται με εγωκεντρισμό, απληστία, συγκάλυψη, ανεντιμότητα στο ζευγάρι, ανηθικότητα στην εργασία, παραίτηση.

Στις τριαδικές σχέσεις (μητέρα-πατέρας-παιδί) ένας τέτοιος διπλός δεσμός μπορεί να προκύψει από την ύπαρξη ενός άρρητου υποσυστήματος εξουσίας. Για παράδειγμα, μια μητέρα σε μία παραδοσιακά πατριαρχική οικογένεια διακηρύττει «σεβάσου τον πατέρα σου», ενώ αυτή δείχνει να αμφισβητεί υπόγεια την πατρική εξουσία. Το λεκτικό μήνυμα καλεί το παιδί να αποδεχτεί την εξουσία του πατέρα, ενώ το ανεπίσημο μυστικό μήνυμα το καλεί να ταχθεί στο πλευρό της, αποδεχόμενο τα αρνητικά συναισθήματα της τόσο προς αυτόν όσο και προς την εξουσία του. Εάν το παιδί εναντιωθεί στο επίσημο λεκτικό μήνυμα, θα αποδοκιμαστεί για έλλειψη σεβασμού προς τον πατέρα, ενώ αν συμμορφωθεί σε αυτό, θα τιμωρηθεί ανεπίσημα, χάνοντας την εύνοια της μητέρας.

Photo by Priscilla Du Preez on Unsplash

Το παιδί έχει λοιπόν μπροστά του ένα παζλ που είναι αδύνατον να λυθεί. Όσο και αν προσπαθήσει, δεν θα είναι σε θέση να ικανοποιήσει όλες τις απαιτήσεις των αλληλοσυγκρουόμενων μηνυμάτων. Αυτό του προκαλεί σύγχυση και αναγκάζεται να αρνηθεί βασικές πτυχές της εμπειρίας του. Δυσκολεύεται να διακρίνει την αλήθεια από το ψέμα, το σωστό από το λάθος.

Βιώνει τον γονέα ως θυμωμένο και επικριτικό. Κυριεύεται από ενοχές, άγχος και αίσθημα ανικανότητας. Μαθαίνει να μην εμπιστεύεται τον εαυτό του και τους άλλους, και μπορεί να κλειστεί στον εαυτό του μουδιάζοντας συναισθηματικά. Τα μι­κρό­τε­ρα παι­διά μπορεί να εμφανίσουν σωματικά συμπτώματα ή προ­βλή­μα­τα συ­μπε­ρι­φο­ράς, οι έφηβοι έχουν αυξημένες πιθανότητες να καταφύγουν στη χρήση ουσιών, και κατά την ενηλικίωση δυσκολεύονται στην ανάπτυξη νέων υγιών σχέσεων. Δεν είναι βέβαια μόνο η ψυχοσυναισθηματική ανάπτυξη του παιδιού που επηρεάζεται αρνητικά αλλά και η ψυχική υγεία όλων όσων εκτίθενται σε αυτή την κατάσταση.

Για να φτάσουν να μας προβληματίσουν, οι επι­κοι­νω­νί­ες δι­πλού δε­σμού θα πρέπει να συνιστούν μια επαναλαμβανόμενη, παρά μια μο­να­δι­κή τραυ­μα­τι­κή εμπει­ρία. Μόνο τότε, και με την προϋπόθεση ότι μένουν άρρητες, εσωτερικεύονται και λειτουργούν ως φίλ­τρο ανά­γνω­σης και ανα­πα­ρά­στα­σης της πραγ­μα­τι­κό­τη­τας, επηρεάζοντας τη συ­μπε­ρι­φο­ρά στην οικογένεια και έξω από αυτήν.

Αν και η τεχνική του διπλού δεσμού μπορεί να χρησιμοποιηθεί σκόπιμα ως μέθοδος ελέγχου στις σχέσεις σχεδόν κάθε τύπου, η θεωρία δε συνιστά ένα κατηγορώ προς την οικογένεια ούτε υπονοεί ότι υπάρχει κάποια σκόπιμη πρόθεση των εμπλεκόμενων μελών. Απλά περιγράφει ένα συχνά παρατηρούμενο μοτίβο. Πράγματι, οι περισσότεροι θα διαλέγαμε να μείνουμε μακριά από ακυρώσεις και αντιφάσεις ως προς τα συναισθήματα, τις επιθυμίες και τη συμπεριφορά μας. Οι οικογένειες δέχονται αυτόν τον προβληματικό τρόπο επικοινωνίας, γιατί μπορεί να μην ξέρουν κάποιον άλλο. Δεν υπάρχει πιο δύσκολη δουλειά στον κόσμο από το μεγάλωμα μιας οικογένειας!

Τι μπορούμε να κάνουμε εάν τέτοιες επικοινωνιακές δυσκολίες ταλανίζουν και τη δική μας οικογένεια; Το καλό νέο είναι ότι η επικοινωνία μαθαίνεται, και μπορούμε, αν θέλουμε, να καταπιαστούμε με την αλλαγή της. Οι σχέσεις είναι ζωντανοί δεσμοί. Ως γονείς λοιπόν και ως σύντροφοι, ας παρατηρήσουμε τους τρόπους μας. Ας είμαστε προετοιμασμένοι ότι η προσπάθεια να αντιμετωπίσουμε τον εαυτό μας και να αναλάβουμε την ευθύνη του έχει και τις δύσκολες στιγμές της. Να εκφράζουμε τον εαυτό μας, εννοώντας όσα λέμε και κάνουμε. Να είμαστε διάφανοι στην επικοινωνία, χωρίς κρυμμένα νοήματα και υπόγεια μυστικά από τους αγαπημένους μας. Να επισημαίνουμε τις αντιφάσεις όταν προκύπτουν. Να φτιάξουμε μια σαφή ιεραρχία στην οικογένεια μας, με αποσαφηνισμένους ρόλους και κανόνες. Να κάνουμε τελικά τις ανθρώπινες σχέσεις μέσα και έξω από την οικογένεια πιο καθαρές. Οι αλλαγές στηρίζονται σε νέες γνώσεις και νέα συνείδηση. Αυτά μπορεί ο καθένας μας να τα αποκτήσει!

Βιβλιογραφία:
Hoffman Lynn “Τα θεμέλια της οικογενειακής θεραπείας“. University Studio Press (2012)
Satir V. “Πλάθοντας ανθρώπους“. Εκδόσεις Κέδρος (1989)
Ζαφειρίδης Φ. “Εξαρτήσεις και κοινωνία“. Εκδόσεις Κέδρος (2009)